Klimaat

DE KLIMAATOPWARMING ALS UITDAGING VAN DE 21ste EEUW

Tekst: Roger Jacobs, Grootouders voor het Klimaat

Klimaatverandering: lang geleden, vroeger en nu 

Zonder het goed te beseffen is de ganse mensheid betrokken geraakt bij een zowel onbedoeld als ongezien potentieel catastrofaal experiment met het planetaire klimaatsysteem als inzet. 

Met recht kan de klimaatopwarming, naast de biodiversiteitscrisis, daarom beschouwd worden als hét politieke, economische, sociale en ethische vraagstuk van de 21ste eeuw. In de loop van de geologische evolutie van de planeet Aarde hebben (zeer) koude en (zeer) warme tijdperken elkaar regelmatig afgewisseld. Ongeveer 34 miljoen jaar geleden kwam de Aarde van een ‘superbroeikas-toestand’ terecht in een ‘ijskasttoestand’ waarin we ons nu nog steeds (!) bevinden. Maar ook binnen deze ijskasttoestand treden aanzienlijke klimaatschommelingen op: er is sprake van ‘ijstijden’ en ‘interglacialen’. Deze laatsten zijn zachtere periodes tussen de ijstijden in met een hogere gemiddelde temperatuur van 5 C°. 

De afwisseling van ijstijden en interglacialen wordt in eerste instantie verklaard door periodieke wijzigingen in de baan van de aarde om de zon. Die zorgen voor een toegenomen zonnestraling op het noordelijk halfrond, smeltende ijskappen en een opwarmende oceaan. Zo’n opwarmende oceaan zal bovendien meer CO2 vrijlaten in de atmosfeer waardoor de oorspronkelijke verwarming nog eens versterkt wordt (het zogenaamde ‘feedbackmechanisme’). 

Koolstofdioxine of CO2 is – samen met methaan (CH4), lachgas (N2O) en waterdamp (H2O) – een belangrijk broeikasgas, dat warmtestraling in de dampkring absorbeert en deze terug uitzendt naar de aarde. Broeikasgassen creëren als het ware een isolerend deken waardoor onze planeet warmte kan vasthouden. Men schat de CO2-concentratie in de atmosfeer bij de aanvang van het huidige interglaciaal (ongeveer 12000 jaar geleden), op 260 ppm (‘parts per million’, deeltjes per miljoen luchtmoleculen) wat zorgde voor een aangename en stabiele warmte op de planeet.

Voorspelbare seizoenen maakten landbouw mogelijk die o.m. door ontbossing verantwoordelijk was voor een lichte toename van CO2-concentratie van 260 naar 280 ppm. Sinds de doorbraak van de Industriële Revolutie op het einde van de 18de eeuw werden en worden er in een paar eeuwen tijd gigantische hoeveelheden fossiele brandstoffen – steenkool, aardolie, gas - verbruikt waardoor steeds meer en sneller CO2 in de dampkring vrijkomt. 

Voor 1750 was er sprake van een jaarlijkse wereldwijde opwarming van 0,01 ppm, die tegenwoordig vervijftigvoudigd is tot 0,5 ppm. De helft daarvan wordt geabsorbeerd door oceanen en plantengroei terwijl de andere helft heeft geleid tot de huidige concentratieverhoging van CO2 tot boven de 410 pmm. Aan dit tempo van koolstofuitstoot mogen onze (achter)kleinkinderen zich tegen het einde van de 21ste eeuw verwachten aan een wereldwijde opwarming van 2,4 à 2,7 C°, wat desastreuze gevolgen zou hebben voor de leefbaarheid van grote delen van onze planeet. 

Over warmterecords en wat we ertegen kunnen doen 

Ondanks het feit dat veel Belgen dit jaar (2023) door de lokale weersomstandigheden geneigd waren om van een kwakkelzomer te spreken, blijkt uit de grafieken van de klimaatwetenschappers een ander verhaal. De periode juni, juli en augustus 2023 gaan de klimaattabellen in als het warmste seizoen ooit gemeten wereldwijd. Het werd gemiddeld 16,77 C° waarbij deze zomer de vorige nummer één, die van 2019, ruimschoots met 0,29 graden overtrof. 

Wereldwijd kregen we ook dit jaar weer te maken met de gevolgen van een ontregeld klimaatsysteem: hittegolven, droogte, bosbranden (o.a. op het Hawaïaanse eiland Maui), overstromingen en stormen (o.a. storm Daniel die eerst Griekenland trof om vervolgens duizenden slachtoffers te maken in de Lybische havenstad Derna). Meestal zijn het de kwetsbaarste mensen die het minst verantwoordelijk zijn voor de opwarming (via CO2-uitstoot) die er de hoogte prijs voor betalen. We noemen dit ‘klimaatonrechtvaardigheid’.

Maar het is een illusie te denken dat de welvarende Noorderling de klimaatdans zou kunnen ontspringen. Zonder gepaste tegenmaatregelen zal tegen het einde van deze eeuw 2/3 van de Europese bevolking jaarlijks te maken krijgen met extreme weersomstandigheden terwijl dat vandaag nog maar 5% is. Ook zouden er dan jaarlijks twee miljoen bewoners van de Europese kuststreken (w.o. Vlaanderen) blootgesteld zijn aan zware overstromingen ten gevolge van het stijgende zeeniveau. 

Bovendien zullen we onvermijdelijk geconfronteerd worden met massale migratiegolven uit de harder getroffen en minder welvarende regio’s die zich door geen muur of grenswacht zullen laten tegengehouden. Om gevaarlijke klimaatwijzigingen te voorkomen is ‘mitigatie’ onontbeerlijk. Die weinig bekende term verwijst naar maatregelen en (technologische) innovaties die tot doel hebben de snelheid en de uiteindelijke schaal van uitstoot van broeikasgassen te beperken om zo verdere opwarming tegen te gaan. Er werden met het oog daarop diverse mitigatiescenario’s uitgewerkt die van elkaar verschillen met betrekking tot de opwarmingsgraad die men aanvaardbaar acht (1,5 C°, 2 C° of ergens tussen 2 en 3 C°). 

Het moet duidelijk zijn dat de keuzes die we nu maken bepalend zullen zijn voor hoe de wereld van onze (achter)kleinkinderen er tegen het einde van deze eeuw uit zal zien. De voorgenomen transitie dient snel en op grote schaal te gebeuren. Hoe langer men wacht met drastische ingrepen des te groter wordt de kans dat kritische drempelwaarden overschreden worden die onomkeerbare en economisch onberekenbare evoluties in gang kunnen zetten. 

Daarom pleiten alle deskundigen voor een snelle afbouw van fossiele brandstoffen en hun vervanging door duurzame energiebronnen op basis van wind en water. Als het niet anders kan én als tijdelijke overgangsmaatregel kan een beroep op atoomenergie legitiem zijn maar zonder deze te beschouwen als dé oplossing van het wereldwijde energieprobleem in de toekomst. Ook dringen sommige deskundigen aan op verder onderzoek naar koolstofcaptatie en –opslag: filters die CO2 uit schoorstenen of de lucht filteren en deze ondergronds opbergen. 

Omdat de mitigerende strategie de laatste 30 jaar wereldwijd ondermaats is gebleven waardoor er ondertussen wereldwijd 2/3 méér CO2 wordt uitgestoten i.p.v. teruggedrongen staat ‘adaptatie’ naast mitigatie momenteel hoog op de politieke agenda. ‘Adaptatie’ verwijst naar maatregelen en ingrepen die ons moeten beschermen tegen de schadelijke gevolgen van de opwarming. Het gaat o.m. over het herstel en de bescherming van bossen, natte natuur en stedelijk groen die zorgen voor de vastlegging van koolstof en buffering van wateroverlast (zie ook: het door de Vlaamse Overheid uitgegeven ‘Vlaams Klimaatadaptatieplan’ (2022)). 

Het moet echter duidelijk zijn dat adaptatie zonder snelle en doortastende mitigatie neerkomt op dweilen met de (CO2 -) kraan open waardoor de toekomstige kost van onze huidige kortzichtigheid betaald zal worden door onze (klein)kinderen. 

Het tij keren: de rol van geëngageerde burgers 

Als lid van de beweging ‘Grootouders voor het Klimaat’ ga ik ervan uit dat een planetaire opwarming van 1,5 C° het maximum is om de wereld leefbaar te houden. Om dat te bereiken moet de koolstofuitstoot tegen 2030 minstens 45% lager zijn dan in 1990 en moeten we tegen 2050 ook klimaatneutraal zijn. Is dit een loos hersenspinsel binnen de huidige maatschappelijke context? 

Als Grootouders voor het Klimaat hebben we de sterke indruk dat de klimaatkwestie niet de politieke belangstelling geniet waarop het recht heeft. Het gros van de Belgische/Vlaamse politieke partijen en gezaghebbende kringen presenteren zich als ‘eco-realisten’ voor wie een behoedzaam klimaatbeleid het hoogst haalbare en het verstandigste is. Van een ‘sense of urgency’ - dat er veel gemitigeerd zal moeten worden in een kort tijdsbestek - is nauwelijks sprake. Daarin willen wij verandering brengen.

We kunnen de overheid aanjagen door onze stem uit te brengen op partijen en politici die er echt voor willen gaan: denk maar aan een CO2-belasting voor bedrijven, afbouw van subsidies aan de fossiele industrie, steun aan de duurzame landbouw en openbaar vervoer, een sociaal en rechtvaardig klimaatbeleid, enzovoort. 

Daarnaast is voor de onafhankelijke klimaatbeweging de politiek van de straat onontbeerlijk: demonstraties, acties, evenementen, bewustmaking … Een recent voorbeeld van straatactie: met Grootouders voor het Klimaat zijn we in de winter van 2023 onze solidariteit gaan betuigen met jonge Duitse actievoerders die protesteerden tegen de verdere afbraak van dorpen (o.a. Lützerath) die plaats moeten maken voor CO2-brakende bruinkoolmijnen. We kunnen ons hierbij laten inspireren door historische sociale bewegingen die aan de basis lagen van o.m. de arbeiders-en vrouwenemancipatie. Dikwijls werden hun eisen bij de aanvang onredelijk genoemd en zelfs belachelijk gemaakt, om daarna acceptabel en verstandig bevonden te worden en dan pas maakten politici er beleid van. 

‘Directe actie’ kan ook meer institutionele vormen aannemen. Zo steunen we de actievoerders ‘Allemaal advocaat van het klimaat’ die aandacht vragen voor de Klimaatzaak. In 2021 werden de Belgische overheden gerechtelijk veroordeeld voor hun nalatig klimaatbeleid zonder dat er enige beweging kwam in dat beleid. Waarop Klimaatzaak opnieuw naar de rechter stapte.

Ook lokale en regionale samenwerkingsverbanden met kritische mobiliteitsinitiatieven, bibliotheken, stadslandbouw-initiatieven, financiële verenigingen, sportverenigingen en scholen die duurzaamheid nastreven kunnen onze boodschap verder aanscherpen en wortel laten schieten.

Grootouders voor het Klimaat willen vooral een krachtig maar ook positief verhaal vertellen. Het grote verhaal van de mens opgevat als heer en meester van de natuur bleek een desillusie te zijn wat echter niet hoeft uit te monden in louter ‘minder’ (een meer selectieve productie en consumptie), het kan ook de weg helpen banen naar ‘meer’ (bescheidenheid, welbevinden, geluk, gezondheid, planetaire verbondenheid en solidariteit). 

Beeld: Markus Spiske, via Pexels
2 foto's van Klimaathappening van Grootouders voor het Klimaat op 18/09/23.